Người giữ lửa hát then

Từ thị trấn Kép vượt qua những mạch đồi lô xô của dãy Bảo Đài, qua hồ nước mênh mang rồi đến cụm dân cư ẩn sâu trong rừng đại ngàn là thôn Hố Cao. Con đường bê tông nằm giữa những triền đồi và những vạt ruộng hẹp dẫn lên lưng chừng dãy núi. Đi tiếp vào cuối thôn, chúng tôi tìm đến ngôi nhà hai tầng còn khá mới của Nghệ nhân hát then Chu Thị Vân.

Ở tuổi ngoài 53 và đã lên chức bà nội nhưng nhìn chị rất nhanh nhẹn và hoạt bát. Khi được hỏi về hát then, như “bắt đúng mạch” chị Vân hào hứng kể: “hát then được coi là bản sắc văn hóa của dân tộc Tày, Nùng. Hát then không phải như hát quan họ của vùng Kinh Bắc hay ví dặm của xứ Nghệ, trẻ già, gái trai, ai thích thì hát và hát bất kể ở nơi nào, mà hát then, thường chỉ hát trong lễ cúng, người hát then được xem như ‘thầy cúng’ và phải có số ‘làm thầy’ mới hát được”.

Câu chuyện về người “thầy cúng” này cũng rất đặc biệt. Một mình tần tảo nuôi con, chồng chị quê ở Lạng Sơn, trong một lần bạo bệnh đã qua đời cách đây 10 năm, để lại cho chị hai cậu con trai. Đến nay, các con của chị đã trưởng thành, người con cả có gia đình riêng. Cháu thứ hai đi làm công nhân ở dưới Bắc Ninh. Ngôi nhà hai tầng khang trang nằm trên sườn đồi ở cuối thôn, nhìn về hướng Tây Bắc có không gian khoáng đạt, với hai dãy đồi xanh và những vạt ruộng chạy tít ra phía hồ nước là nơi chị và gia đình cậu con trai cả cùng sinh sống. Hôm nay, các con của chị đi làm công ty, cháu đi học nên chỉ có một mình chị ở nhà. Hàng ngày, chị vẫn đi làm ruộng và rừng, chỉ khi nào có người mời, mới đi cúng.

Dẫn chúng tôi đi tham quan một vòng quanh ngôi nhà và dừng lại tại gian thờ đặt trên tầng hai, nơi đây được chị bài trí khá cầu kỳ. Phía trước có cây đàn tính, bên trên bày rất nhiều sắc bùa đủ màu, phía dưới là oản phẩm, hương hoa. Cách bài trí cho thấy ban thờ giống của thầy cúng hơn là của một nghệ nhân hát then có tiếng trong vùng. Như đoán được suy nghĩ của khách, chị Vân cho biết: “tôi là thầy then và còn gọi là ‘thầy cúng’ cũng được. Không phải tôi thích làm ‘thầy then’ đâu, mà do Thánh chọn đấy! Hồi con gái tôi bị bệnh ‘lẩn thẩn’, đi hết bệnh viện này đến bệnh viện khác chữa không được, gia đình phải mời thầy đến làm lễ. Thầy bảo muốn trả ơn Thánh thì phải làm nghề then. Thế là tôi học hát then, học cách cúng lễ khoảng một tháng rồi làm "thầy then" từ đó”. 

Chị cho biết thêm: "thầy then rất đặc biệt và khác thầy mo, bởi thầy mo thường là đàn ông, còn thầy then thì chủ yếu là đàn bà. Thầy mo cũng hát, nhưng theo điệu khác và hát theo sách. Thầy then hát không dùng sách vở mà phải thuộc lời... ngoài ra, thầy mo có thể làm lễ cúng trừ bệnh tật, mừng thọ, ma chay... còn thầy then chỉ làm lễ cúng giải hạn, trừ bệnh tật, mừng thọ… nhưng không làm lễ ma chay".           

Hát then có rất nhiều bài, từ bài "then khen hương" tức là lên đường báo cáo với Ngọc Hoàng về tình hình gia chủ, rồi đến bài “cúng giải hạn, trừ bệnh tật, mừng thọ”... tùy theo từng hoạt cảnh mà có bài hát riêng… thầy then bình thường thì làm công việc đồng áng, khi được mời, mới xách đàn tính và một số đồ tế đi cúng. Khi cúng, thầy then có thể hát suốt một đêm một ngày với khoảng 10 điệu khác nhau, trong đó, có điệu chỉ dài 5 phút, có điệu kéo dài cả tiếng đồng hồ. Khi cúng then, gia chủ phải sắm lễ gồm: 02 gà mái, 01 gà trống, gạo, xôi và tiền lễ. Tùy theo loại hình cúng và hoàn cảnh của gia chủ mà lễ to hay nhỏ, tiền lễ có thể vài chục đến vài trăm nghìn đồng.

Đồng bào Tày - Nùng thường có quan niệm, “thầy then” là người được thần linh cử xuống trần gian cứu nhân độ thế. “Then” trong tiếng Tày, Nùng là “thiên” (trời). Bà Then (Pà thẻn) là người của trời và người hát then ví như cô tiên cầm đàn ca hát bay bổng giữa ngàn mây xanh, hát theo mây, theo gió “thẻn mấn, thẻn pha”.

Chính vì sự phong phú của các điệu hát then, mà dịp đầu năm, nhiều gia đình có điều kiện sẽ mời thầy then về cúng lễ như: cầu an (Pèng ên); nhân dịp sinh nhật (pù sảng lường); nhà mới (án hờn); chuộc hồn (shuộc huồn); tổ tiên (kà sthến)… trong các lễ đó, thầy then sẽ báo cáo lên Thánh, tiên tổ phù hộ cho gia chủ bình an, ăn nên làm ra, gặp mọi điều tốt lành. Người Tày, Nùng có phong tục cúng lễ sinh nhật dành cho cha mẹ từ 60 tuổi trở lên để con cái bày tỏ lòng hiếu thảo... khi cúng, tiếng trầm bổng ngân nga từ cây đàn tính quyện với những lời ca, tiếng hát của then tạo ra một không gian hư ảo, huyền bí.

Người Nùng vững tin rằng, thầy then sẽ chuyển thỉnh lời cầu xin của gia chủ tới Thần, Phật, Ngọc Hoàng về những mong ước của họ. Lời then lúc thì sôi động, lúc lại trầm buồn, ngẫm ngợi. Mỗi đoạn hát là một tâm trạng, một sắc thái, khi căng thẳng, lo lắng, khi hồ hởi, vui tươi tạo ra những âm thanh huyền diệu và đầy ma mị. Trong hát then, kèm theo lời hát là những động tác phất quạt của người hát. Qua mỗi một cửa ải phải phất quạt ba lần: lần thứ nhất thỉnh tứ phương, lần thứ 2 thỉnh các thầy ở cửa mây xanh mây trắng, lần thứ 3 là biểu tượng của những tia chớp, tia sét… việc của gia chủ càng nặng, thì tiếng quạt phất càng to.

Hỗ trợ cho nghệ nhân hát then còn có tiếng nhạc ngựa, biểu trưng cho đoàn quân chuyển bước trong cuộc hành trình gian nan vất vả. Thầy then sẽ đại diện cho gia chủ giao tiếp với thần linh đến lúc nửa đêm hoặc tận sáng. Người nghe như được sống trong buổi hồng hoang, khi con người và thiên nhiên chung sống giao hòa gần gũi. Những lời ca khắc họa tất thảy mọi cỏ cây hoa lá, muông thú đều có linh hồn trong thế giới tự nhiên (vạn vật hữu linh). Chị Vân kể, khi "Thánh nhập”, lời hát cất lên là lúc hồn chị cũng phiêu diêu bay theo mây gió, không thể nhớ nổi tất cả lời các bài hát trong quá trình làm lễ. Đơn cử là bài "khẳm hải" là bài then tối cổ của người Nùng đến các bậc cao niên cũng ít biết đến. Khi "Thánh nhập", từ một góc khuất xa xăm nào đó trong tâm hồn, chị Vân có thể hát bài "khẳm hải" - ca ngợi vẻ đẹp ở nơi thiên đến, đường đi xuống trần gian với bao hoa thơm… và khi tỉnh, chị hoàn toàn không nhớ nổi mình đã hát gì và hát như thế nào. Chính bài "khẳm hải" đã tạo sự lôi cuốn trong nhiều cuộc thi và mang về cho chị nhiều giải thưởng cao của tỉnh, khu vực Bắc Bộ và liên hoan hát then cả nước ở Cao Bằng.

Trước đây, hát then bị coi là hoạt động mê tín dị đoan nên bị ngăn cấm. Ngày nay, hát then trở thành bản sắc văn hóa đặc trưng của dân tộc Tày, Nùng và được khuyến khích bảo tồn. Các điệu then từ đó cũng được cải biên, phục vụ tuyên truyền và góp vui trong dịp hội hè. Trong các điệu cải biên, chỉ có điệu “khen hương” được cho là phù hợp, còn các bài giải hạn, trừ bệnh không thể đặt được lời mới. Các bài then trên sân khấu hay hội diễn văn nghệ quần chúng nghe đều na ná nhau, chỉ khác mỗi lời.

Đặt lời cho then cũng không dễ và hát bằng tiếng Kinh càng khó, vì phải ép nhạc, ép vần, thành ra điệu hát bị biến dạng. Để minh hoạ cho chúng tôi hiểu rõ hơn về điệu hát then, chị Vân trực tiếp ca một đoạn trong bài then. Khoác chiếc áo truyền thống của phụ nữ Nùng, ôm đàn tính, chị hát trước bàn thờ một cách say sưa. Khác với chất giọng hơi khàn khàn khi nói chuyện, tiếng đàn và giọng chị khi hát, vút cao và mượt mà, nghe rất êm tai - chị hát điệu then cải biên lời mới ca ngợi xã Hương Sơn.

       “Ai mà thăm Hương Sơn quê noọng (em)             

Đừng chê Hương Sơn em nghèo đói đấy               

Hương Sơn noọng chỉ có cái nương cái rẫy đấy             

Và những cánh đồng bậc thang...”!

Hương Sơn thuộc xã nghèo của huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang có trên 3.000 hộ dân sinh sống, với 56% là người dân tộc Tày, Nùng. Đồng ruộng ít, đồi thì nhiều. Trong đó, thôn Hố Cao nơi sinh sống của 130 hộ với trên 554 khẩu, cái nghèo vẫn đeo đẳng với bà con nơi đây. Gia đình chị Vân có hơn 1 sào ruộng cùng 1 héc - ta đồi trồng bạch đàn và cũng là hộ khá trong thôn Hố Cao. Trải lòng về những trăn trở của một người say mê với những điệu hát then chị cho biết, trình độ hát then đang dần đi xuống, có chiều hướng mai một. Là một nghệ nhân hát then có tiếng ở huyện và tỉnh, đạt nhiều giải thưởng trong các hội diễn quần chúng (giải Vàng, giải Bạc và bằng khen) nhưng khi chia sẻ, chị vẫn rất khiêm nhường: “so với người thầy đã dạy và các bậc tiền bối xưa thì giọng mình còn kém xa và thuộc ít điệu hơn, ngón đàn cũng chưa điêu luyện bằng”.

Hơn 30 năm qua, chị đã đặt chân lên các thôn bản nghèo ở các huyện của tỉnh Bắc Giang, Lạng Sơn, Cao Bằng làm lễ tạo phúc cho biết bao gia đình. Hiện nay, chị Vân đã được thăng cấp 13 quai - cấp bậc cao nhất trong hát then. Đến bậc này, bà then có thể giao tiếp với thần linh một cách nhẹ nhàng… (lời nhân vật).

Trước sự phấn đấu không mệt mỏi để bảo tồn điệu hát then, gìn giữ bản sắc văn hóa của dân tộc, ngày 8/5/2019 bà then – Chu Thị Vân được Chủ tịch nước công nhận là Nghệ nhân dân gian (Quyết định số 356/QĐ-CTN), đồng thời, cũng là nghệ nhân then đầu tiên của huyện Lạng Giang được công nhận.

Với sự nỗ lực, chị đã cùng những nghệ nhân khác trong cả nước góp phần gìn giữ, phát huy phong tục hát then - tín ngưỡng trong thời đại mới. Ngày 13/12/2019, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO) công nhận hát then là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Tuy nhiên, hiện nay do các yếu tố ngoại lai tác động, người theo học then rất hiếm, nỗi lo thất truyền đã và đang hiện hữu với loại hình văn hóa cổ đặc sắc này.