Vẻ đẹp văn hóa gốm Việt: Gìn giữ bản sắc trong dòng chảy hội nhập

Buổi trò chuyện đã mở ra những góc nhìn sâu sắc về "Vẻ đẹp văn hóa gốm Việt", với những chia sẻ sâu sắc dưới góc nhìn lịch sử của Nhà sử học Dương Trung Quốc và Nghệ nhân ưu tú Trần Nam Tước. Buổi nói chuyện còn là cuộc đối thoại đa chiều về lịch sử, triết lý và khát vọng hội nhập của văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hoá.

Gốm Việt: Từ truyền thống đến sự sáng tạo độc đáo

Chia sẻ tại chương trình, Nghệ nhân ưu tú Trần Nam Tước trải lòng: "Tôi sinh ra và lớn lên ở quê lúa Thái Bình (Hưng Yên hiện nay) với truyền thống buôn bán từ thời Pháp thuộc của gia đình.

Trần Nam Tước cho biết, hành trình đến với gốm của anh đầy duyên nợ. Dù gia đình không ai theo nghề gốm (gia đình bên nội chuyên buôn bán, bên ngoại chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực sân khấu điện ảnh), nhưng từ bé, anh đã say mê nặn đất sét thành những con linh thú như "kỳ lân sư tử".

Khác với những đứa trẻ khác chơi máy tính, Trần Nam Tước lại thích tự tay nặn những hình thù từ đất, rồi mang đi nung nhờ ở các lò gạch thủ công.

Ở tuổi 17, anh đã bỏ học nửa chừng lớp 11, "trốn nhà đi lang thang" suốt 4-5 năm để trải nghiệm và học hỏi các làng nghề thủ công trên khắp các tỉnh thành của đất nước.

Anh đặc biệt yêu thích việc đi đến các làng nghề thủ công, quan sát và học hỏi cách các nghệ nhân làm việc. Qua những chuyến đi này, anh đã hình thành thói quen chụp ảnh và ghi chép về các làng nghề truyền thống.

Sự gắn bó với nghề gốm của Trần Nam Tước được khẳng định khi anh về làm việc cho một doanh nghiệp và sau đó tự thành lập công ty riêng vào năm 1997.

Đến năm 2010, Trần Nam Tước chính thức bước vào con đường kinh doanh gốm và đến năm 2020 thì chính thức "xin khỏi thị trường" để toàn tâm toàn ý với đam mê với gốm.

Trong 10 năm kinh doanh, Trần Nam Tước đã đạt được những thành tựu đáng kể. Năm 2023 và 2024, nghệ nhân Trần Nam Tước đã tổ chức thành công các triển lãm gốm "Linh thú thời nay" và Nam Tước hồn của đất" với các phong cách điêu khắc và câu chuyện độc đáo.

Anh cũng bật mí trước về triển lãm thứ ba sắp tới sẽ được tên "Nam tước những mảnh ghép" dự kiến sẽ khai mạc vào ngày 2/8 tới.

Anh chia sẻ rằng, trong kiến trúc gốm, có tới "trên 20 cái nghề" mà anh đã thành thạo và ghi chép lại. Anh cũng bày tỏ mong muốn xây dựng một lò nung tại quê nhà để "dạy lại cho các em hoàn toàn miễn phí".

Những tác phẩm gốm của nghệ nhân Trần Nam Tước được các nghệ nhân cũng như các nhà văn hoá đánh giá cao, nó không chỉ mang giá trị nghệ thuật mà còn được ứng dụng rộng rãi.

Anh chia sẻ quan điểm "Cái gì cần bảo tồn thì phải bảo tồn đến bảo thủ. Còn cái gì nó không phải bảo tồn thì bạn nên cởi mở cho một đời sống mới".

Linh vật Việt - bản sắc Việt

Chủ đề linh vật đã được làm rõ qua phần chia sẻ của Nhà sử học Dương Trung Quốc và nghệ nhân Trần Nam Tước.

Từ thời Lý, Phật giáo thịnh vượng, sư tử là linh vật được tôn thờ và xuất hiện trong kiến trúc chùa chiền như chùa Phật Tích (Bắc Ninh) và Đền Đô (Hà Nội).

Tuy nhiên, theo Nhà sử học Dương Trung Quốc, linh vật sư tử ở Việt Nam có nét riêng, khác biệt so với sư tử của Trung Hoa hay Ai Cập.

Sang thời Trần, với triều đại "võ công oanh liệt", linh vật "con sấu" hay "con sóc" xuất hiện, mang hình dáng sư tử thời Lý nhưng có thêm đuôi dài như đuôi sóc để thể hiện sự nhanh nhẹn, linh hoạt, phù hợp với chiến thuật "tam tài" - kết hợp hài hòa và nhuần nhuyễn các yếu tố: thiên thời, địa lợi, nhân hòa của quân đội nhà Trần.

Đến thời Lê, linh vật "con nghê" trở nên phổ biến, đặc biệt ở vùng Kinh Bắc. Nghệ nhân Trần Nam Tước lý giải: "Con nghê chính là con ngao", gốc của "linh khuyển" – một loài vật gần gũi và thiêng liêng trong quan niệm dân gian Việt Nam.

Về linh vật "con nghê", Nhà sử học Dương Trung Quốc và nghệ nhân Trần Nam Tước đều nhấn mạnh sự độc đáo của nó trong văn hóa Việt Nam, khác biệt hoàn toàn với sư tử của các quốc gia khác.

Con nghê là biểu tượng của sự bảo vệ, uy lực, gần gũi với đời sống người Việt. Nhà sử học Dương Trung Quốc cũng kể câu chuyện về việc loại bỏ sư tử đá "tàu" tại các di tích, công sở và khuyến khích sử dụng các linh vật thuần Việt như con nghê để góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc trong các không gian công cộng.

Ông Quốc cũng bày tỏ mong muốn bảo tồn di sản văn hóa bởi hiện nay Việt Nam đang đối mặt với nguy cơ "mất mát di sản rất nhiều" do thiếu cơ chế bảo vệ.

 Từ ưu tiên đến chinh phục và gìn giữ bản sắc

Câu chuyện "Người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam" và "Hàng Việt Nam chinh phục người Việt Nam" đã tạo ra một cuộc thảo luận sôi nổi. Nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng "đã đến lúc" Việt Nam cần chuyển mình từ việc chỉ ưu tiên hàng Việt Nam sang việc "hàng Việt Nam chinh phục" người tiêu dùng trong nước và vươn ra thế giới.

Ông tin rằng với 100 triệu khách hàng trong nước, nếu hàng Việt Nam đủ sức mạnh để chinh phục họ, thì nó sẽ có đủ sức mạnh để cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Nhà sử học Dương Trung Quốc cũng đi sâu vào phân tích khát vọng hội nhập của dân tộc Việt Nam. Ông khẳng định: "Hội nhập là con đường sống" của Việt Nam. Ông dẫn chứng từ lịch sử, cha ông ta đã khôn ngoan học hỏi từ các nền văn minh lớn như Trung Hoa, nhưng vẫn giữ được bản sắc riêng.

Đơn cử, trong khi chấp nhận dùng chữ Hán để đào tạo nhân tài, người Việt vẫn giữ tiếng nói của mình. Từ xa xưa ông cha ta đã biết "tiếp thu và tiếp biến" văn hóa một cách chọn lọc, biến cái chung thành cái riêng độc đáo.

Ông cũng chia sẻ về những quan niệm sâu sắc của cha ông về địa lý và văn hóa, thể hiện qua việc chọn kinh đô Thăng Long hay những câu đối ở các di tích lịch sử. Những câu nói như "Bắc môn tỏa thược" hay "Cù Việt" không chỉ là sự mô tả địa lý mà nó còn chứa đựng những triết lý sâu xa về sự tự chủ, bảo vệ và vươn ra biển lớn của dân tộc Việt Nam.

Là người tổ chức cũng như kết nối các nhân vật, ông Trần Trọng Phi "giật mình" khi biết nghệ nhân Trần Nam Tước là người có "mắt tinh đời" trong việc nhìn nhận gốm và bày tỏ sự hoan hỉ khi thấy không gian của mình được dùng để chia sẻ, cụ thể là về gốm và linh vật.

Ông Phi cho rằng, nghệ nhân Trần Nam Tước có lẽ mang một "sứ mệnh" đến thế giới này để khôi phục những hoa văn, họa tiết, những văn hóa cổ của người Việt, đặc biệt là trong bối cảnh nhiều linh thú bị lai tạo. 

Theo ông Phi mọi sự sáng tạo đều không phải là điều cao siêu và không có ai là thấp kém, chỉ cần có đủ khát vọng và đam mê để tạo ra giá trị cho đời và cho bản thân và mong muốn những giá trị văn hóa Việt Nam được ra thế giới, với niềm tin Việt Nam có tiềm năng lớn trong việc chinh phục thị trường toàn cầu thông qua chất lượng và bản sắc riêng.