Bài 1: Từ ánh đèn sáng dầu đến ánh sáng màn hình hôm nay

Năm 1945, giữa những ngày đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, trong tiếng reo vui của nền độc lập cũng có những tiếng thở dài về một thực tế đau lòng: hơn 90% dân số không biết chữ. Người dân không biết đọc, không biết viết, không thể tiếp cận bất kỳ văn bản nào của nhà nước; cũng không thể tự viết thư, ghi chép, hay học hành. Nạn mù chữ trở thành một trong “ba thứ giặc” - giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm - mà Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nhấn mạnh phải kiên quyết đánh bại.

Sắc lệnh thành lập Nha Bình dân học vụ vì vậy không đơn thuần là một quyết sách giáo dục. Nó là một cuộc tổng động viên chưa từng có, một phong trào khai trí toàn dân, nơi mỗi người biết chữ trở thành một người thầy, mỗi ngôi nhà có thể trở thành một lớp học, mỗi tấm lòng đều có thể góp phần vào sự trường tồn của dân tộc. Và chỉ trong vài năm, hàng triệu người Việt Nam đã từ chỗ không biết một con chữ trở thành những người có khả năng đọc báo, viết thư, ghi chép - những điều tưởng như nhỏ bé nhưng có ý nghĩa vô cùng lớn trong hành trình xây dựng quốc gia.

80 năm sau, đất nước Việt Nam - với 100% trẻ em đến trường, với tỉ lệ biết chữ cao hàng đầu khu vực - về cơ bản đã chiến thắng “giặc dốt” trên trang giấy. Nhưng bước vào kỷ nguyên số, một loại “mù chữ” mới lại xuất hiện. Đó là sự mù mờ trước các thiết bị thông minh, sự bối rối khi đứng trước hàng loạt dịch vụ trực tuyến, sự không hiểu biết về an toàn thông tin, hay sự lúng túng trong cách khai thác và xử lý dữ liệu. Nhiều người vẫn dùng smartphone nhưng chỉ để lướt mạng xã hội hoặc xem video; có điện thoại thông minh nhưng cách dùng chỉ “thông minh” ở mức giải trí. Những kỹ năng số tối thiểu như tải ứng dụng, đăng ký tài khoản, nộp hồ sơ online, trả lời biểu mẫu, bảo mật danh tính số… lại trở thành điều xa lạ đối với không ít người.

Câu chuyện này không chỉ diễn ra ở nông thôn hay vùng sâu, vùng xa. Ngay giữa lòng các thành phố lớn, chúng ta cũng dễ dàng bắt gặp những người đang trong trạng thái “mù số”: không biết thanh toán điện tử dù đang cầm smartphone, không biết sử dụng chữ ký số dù công ty đã triển khai, không biết phân biệt tin giả dù đọc báo và mạng xã hội hằng ngày, hoặc không thể dùng các ứng dụng cơ bản phục vụ cho công việc. Những biểu hiện ấy khiến nhiều người phải đặt câu hỏi: liệu đã đến lúc Việt Nam cần một phong trào mới - một cuộc “Bình dân học vụ số” - để phổ cập kỹ năng số cho toàn dân?

Sự xuất hiện của khái niệm này không phải là một trào lưu ngôn ngữ hay cách nói vui. Nó phản ánh một thực tế: công nghệ đang thay đổi quá nhanh, còn khả năng tiếp nhận của người dân thì không đồng đều. Khoảng cách số trở thành khoảng cách xã hội. Nếu những năm 1945 người ta sợ bị bỏ lại vì không biết chữ, thì ngày nay nhiều người lo bị bỏ lại vì… không biết dùng điện thoại thông minh ngoài những thao tác cơ bản. Người trẻ tiếp cận công nghệ nhanh hơn, nhưng người lớn tuổi thì đứng trước nguy cơ bị “bỏ rơi” trong thế giới số. Doanh nghiệp chạy đua chuyển đổi số, nhưng chính nhân viên của họ đôi khi không theo kịp. Nhà nước thúc đẩy dịch vụ công trực tuyến, nhưng người dân lại không biết cách nộp hồ sơ. Các nền tảng trí tuệ nhân tạo phổ biến từng ngày, nhưng không phải ai cũng biết tận dụng để học tập hay làm việc.

Điều đáng nói là sự “mù công nghệ số” không dễ nhận ra như không biết chữ. Người không biết chữ thì không đọc được dòng chữ trước mặt, nhưng người mù công nghệ số lại có thể giấu mình trong chính những thao tác hằng ngày. Một người xem video, chơi mạng xã hội thành thạo có thể khiến người khác nghĩ rằng họ “rành công nghệ”. Nhưng khi cần quét mã QR, khi cần tải tài liệu, khi cần nộp đơn trực tuyến, hoặc đơn giản là khi điện thoại báo đầy bộ nhớ - họ không biết bắt đầu từ đâu. Chính sự ngộ nhận này khiến nhiều người không ý thức được rằng họ đang thiếu một kỹ năng cần thiết cho thời đại mới.

Nếu xem sự phát triển của quốc gia là một cuộc chạy tiếp sức, thì “kỹ năng số” chính là cây gậy mà mỗi công dân cần phải nắm được khi đến lượt mình. Không thể nói đến kinh tế số nếu người dân không biết mở tài khoản ngân hàng điện tử. Không thể nói đến chính phủ số nếu người dân không biết đăng ký dịch vụ công trực tuyến. Không thể nói đến xã hội số khi phần lớn người dân mới chỉ bước chân vào “ngưỡng cửa số”, chứ chưa thật sự sống trong môi trường số. Chuyển đổi số không thể thành công nếu chỉ một nhóm nhỏ tinh hoa đi nhanh, còn phần đông bị bỏ lại phía sau. Một quốc gia chỉ bước sang kỷ nguyên số khi phần lớn người dân có năng lực số đủ để làm chủ cuộc sống của họ.

Vậy “Bình dân học vụ số” nên được hiểu như thế nào? Nó không phải là một chiến dịch dạy lập trình hay đào tạo kỹ sư công nghệ. Nói một cách giản dị nhất, đó là phong trào giúp mọi người dân - từ người bán hàng rong, bác nông dân, cụ hưu trí, cho đến công nhân, tiểu thương - đều biết sử dụng thiết bị số một cách an toàn và hiệu quả. Nếu năm 1945 người dân học đánh vần, tập viết, thì ngày nay người dân cần học tạo tài khoản, bảo mật dữ liệu, tìm kiếm thông tin đúng, sử dụng ứng dụng đúng mục đích và hiểu cơ bản cách vận hành của thế giới số.

Phong trào ấy sẽ chỉ thành công khi nó chạm đến những nhóm yếu thế nhất: người lớn tuổi, người ở vùng sâu vùng xa, người lao động giản đơn, phụ nữ không có điều kiện tiếp cận công nghệ, hoặc trẻ em nghèo. Ngày xưa lớp học được mở ngay tại nhà văn hóa, đình làng, lều tre tạm bợ; ngày nay lớp học có thể mở ngay trên điện thoại thông minh, qua video hướng dẫn, qua các khóa học trực tuyến đơn giản, hoặc thông qua các nhóm tình nguyện số. Ngày xưa người dạy là thầy đồ, cán bộ, trí thức; ngày nay người dạy có thể là sinh viên công nghệ, đoàn viên thanh niên, chuyên gia, hoặc thậm chí là trợ lý ảo và trí tuệ nhân tạo.

Một cuộc “Bình dân học vụ số” cũng không nhất thiết phải bắt đầu bằng những bài giảng dài dòng. Nó có thể bắt đầu từ những điều nhỏ: hướng dẫn một cụ già cách đặt lịch khám bệnh online, giúp một bác tiểu thương biết cách thanh toán không tiền mặt, chỉ cho một người nông dân cách tra cứu giá nông sản trên mạng, hỗ trợ một công nhân tạo email và sử dụng các ứng dụng văn phòng. Những công việc nhỏ nhưng đem lại sự thay đổi lớn, giống như cách mà ngày xưa một bài đánh vần đơn giản có thể mở ra cả thế giới chữ nghĩa cho người dân.

Nhưng để phong trào này trở thành hiện thực, rất cần sự vào cuộc đồng bộ. Nhà nước có thể thiết lập các chương trình phổ cập kỹ năng số cơ bản; các địa phương có thể mở “điểm hỗ trợ số” tại xã phường; các doanh nghiệp công nghệ có thể thiết kế nền tảng học đơn giản; các trường đại học có thể huy động sinh viên tình nguyện; còn người dân - như những năm 1945 - cần mở lòng với cái mới. Lịch sử đã chứng minh rằng người Việt Nam có khả năng tiếp thu tri thức rất nhanh khi họ hiểu vì sao cần học và học để làm gì.

Ngày xưa người dân học chữ vì không biết chữ thì không thể tham gia vào đời sống mới của đất nước. Ngày nay người dân học kỹ năng số vì không biết kỹ năng số thì khó mà tiếp cận cơ hội, khó thích ứng được với thị trường lao động, khó tự bảo vệ mình trước lừa đảo mạng, và khó hưởng trọn vẹn quyền lợi mà công nghệ mang lại. Học để không bị bỏ lại phía sau - đó chính là tinh thần cốt lõi của mọi cuộc cải cách tri thức.

Khi nhìn lại phong trào Bình dân học vụ năm 1945, chúng ta thấy một bài học lớn: điều quan trọng không phải là biết bao nhiêu kiến thức, mà là biết điều tối thiểu để sống và làm chủ cuộc đời của mình. Hôm nay, nguyên tắc ấy vẫn còn nguyên giá trị. Nếu như chữ quốc ngữ là chìa khóa mở cánh cửa tri thức của thế kỷ XX, thì kỹ năng số chính là chìa khóa mở cánh cửa của thế kỷ XXI. Một dân tộc chỉ mạnh khi mọi công dân đều có khả năng sử dụng chìa khóa đó.

Có thể vài chục năm nữa, khi lịch sử được ghi lại, người ta sẽ nói rằng đầu thế kỷ XXI, Việt Nam đã mở ra một phong trào mới - phong trào “Bình dân học vụ số” - để đưa đất nước bước vào kỷ nguyên công nghệ một cách thận trọng nhưng quyết liệt, thông minh nhưng bao quát. Một phong trào không rời rạc mà lan tỏa, không hình thức mà thực chất, không chỉ nhằm trang bị kỹ năng mà còn là trao quyền cho mỗi người dân.

Những câu chuyện về lớp học dưới ánh đèn dầu năm 1945 và lớp học dưới ánh màn hình hôm nay hy vọng sẽ cùng tạo nên một mạch tiếp nối đẹp đẽ trong hành trình dựng xây đất nước bằng tri thức.