Đưa kinh tế ngầm ra ánh sáng

Lãnh đạo Tổng cục Thống kê chia sẻ về cách làm sắp tới. Nhưng câu chuyện đưa kinh tế ngầm ra ánh sáng không chỉ là thống kê, mà còn cần nhiều giải pháp mạnh.

Hàng chục tỉ USD bỗng "vô hình"

Nhiều chuyên gia giật mình trước số liệu thương mại, đầu tư được Đại sứ quán Trung Quốc công bố đang có sự chênh lệch đáng kể so với cơ quan thống kê trong nước. 

Tổng kim ngạch xuất nhập khẩu giữa hai nước được Đại sứ quán Trung Quốc công bố đạt tới 120 tỉ USD năm 2017, và 66 tỉ USD trong nửa đầu năm 2018. Tuy nhiên, số liệu của Tổng cục Thống kê công bố cùng kỳ, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu song phương năm 2017 đạt 93,8 tỉ USD, nửa đầu năm 2018 đạt 47,7 tỉ USD. 

Như vậy, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu năm 2017 giữa hai nước được Tổng cục Thống kê công bố thấp hơn số liệu phía Trung Quốc 26,2 tỉ USD, và trong nửa đầu năm 2018 thấp hơn 18,3 tỉ USD. Theo một chuyên gia ngành công thương, điều này cho thấy hoạt động kinh tế ngầm - phần lớn là buôn bán tiểu ngạch, thậm chí là buôn lậu, gian lận thương mại, trốn thuế qua biên giới Việt - Trung không hề nhỏ. Điều này đang tác động lớn đến sản xuất trong nước.

Theo ông Đậu Anh Tuấn, trưởng ban pháp chế Phòng Thương mại và công nghiệp Việt Nam (VCCI), ở nước ta có xu hướng những người càng minh bạch càng thiệt thòi, càng tuân thủ pháp luật tốt càng khó cạnh tranh. Khu vực kinh tế ngầm có quy luật, lợi ích riêng và những cá nhân, tổ chức hoạt động trong khu vực này có xu hướng thoát khỏi tầm quản lý của cơ quan nhà nước.

Trong khi đó, Tổng cục Thuế cho hay trong năm 2018 cả nước có tới 581.700 hộ kinh doanh chưa được đưa vào diện quản lý thuế. Chuyện "lọt sổ" của nhiều hộ kinh doanh hay nộp thuế ít so với doanh thu thực tế không mới. 

Tổng cục Thuế yêu cầu các cục thuế đưa ngay những hộ kinh doanh này vào diện quản lý thuế, đồng thời các cục thuế phải thường xuyên rà soát với các cá nhân kinh doanh không thường xuyên như xe ôm, kinh doanh quán cóc, vỉa hè, hộ kinh doanh tại các điểm tự phát.

Đó là chưa kể đến các hoạt động đánh bạc, ghi lô, đề (Công an tỉnh Thanh Hóa vừa bắt giữ đường dây lô, đề qua Zalo, Facebook, hoặc tin nhắn điện thoại có giao dịch hàng trăm tỉ đồng), hoạt động mại dâm, cho vay nặng lãi dưới hình thức tiệm cầm đồ, hỗ trợ tài chính...

Tránh chính sách "bàn giấy"

Với mục tiêu thống kê đầy đủ, toàn diện quy mô nền kinh tế, hoàn thiện chuyên môn, chuẩn mực thống kê theo thông lệ quốc tế, mới đây Thủ tướng đã phê duyệt đề án thống kê khu vực kinh tế chưa quan sát (NOE) và giao cho Tổng cục Thống kê thực hiện. Dự kiến từ năm 2020 trở đi sẽ cộng gộp quy mô NOE vào GDP của VN.

Theo ông Nguyễn Bích Lâm - tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê, khu vực NOE gồm 5 nhóm: kinh tế ngầm, kinh tế bất hợp pháp, kinh tế phi chính thức, tự sản tự tiêu hộ gia đình và hoạt động kinh tế bị bỏ sót trong thu thập dữ liệu thống kê.

Về việc thống kê NOE cộng gộp vào GDP đang gây ra những phản ứng trái chiều, lo ngại làm đẹp chỉ tiêu tăng trưởng..., ông Lâm xác nhận có ý kiến như vậy nhưng cho rằng đến nay chỉ có kinh tế ngầm, kinh tế bất hợp pháp chưa thống kê vào quy mô GDP hằng năm. Ba nhóm còn lại đã được thống kê những năm qua nhưng chưa đầy đủ. 

Việc thực hiện đề án thống kê NOE sẽ tính toán đầy đủ khu vực kinh tế ngầm, kinh tế bất hợp pháp và 3 nhóm còn lại để xác định sát thực hơn quy mô nền kinh tế.

Với việc thống kê NOE, ông Lâm khẳng định sẽ mang lại hiệu ứng tích cực. Lâu nay Chính phủ thiếu chính sách quản lý và hỗ trợ cho NOE. Khi muốn phát triển kinh tế bao trùm, Chính phủ không thể bỏ sót khu vực nào trong hoạch định chính sách. 

Sẽ khó có một chính sách bao trùm nếu như bỏ sót một phần khá lớn hoạt động của nền kinh tế. Một khi không quan sát và nhận diện hết được các đặc tính riêng của một khu vực nào đó, các chính sách thường không thực tế - chính sách "bàn giấy".

Với quyết tâm thực hiện, ông Nguyễn Bích Lâm cho rằng hoạt động NOE đang diễn ra trên nhiều lĩnh vực, có những lĩnh vực phải hoàn thiện thể chế, tăng chế tài để thu hẹp quy mô. Ví dụ như tình trạng buôn lậu phải được ngăn chặn, hoặc cá nhân, tổ chức đăng ký ở ngành này làm ở ngành khác, kinh doanh không đăng ký thì phải bổ sung quy định pháp lý để tiến tới có thể quản lý được.

Ông Lâm cho hay để thống kê 5 nhóm hoạt động kinh tế thuộc NOE, Tổng cục Thống kê sẽ sử dụng phương pháp thống kê trực tiếp để đo lường kết quả sản xuất kinh doanh của hoạt động kinh tế phi chính thức, hoạt động kinh tế tự sản tự tiêu của hộ gia đình và hoạt động kinh tế bị bỏ sót trong các chương trình thống kê để nâng cao tính chính xác.

Đối với hoạt động kinh tế ngầm, kinh tế bất hợp pháp, sẽ sử dụng phương pháp thống kê gián tiếp, hoặc ước lượng bằng phương pháp lập mô hình kinh tế vĩ mô để đo lường. Tổng cục Thống kê cũng sử dụng phương pháp sản xuất để cập nhật kết quả sản xuất kinh doanh của khu vực NOE.

Phải thay đổi nền kinh tế tiền mặt

Giải thích vì sao quy mô NOE còn lớn, chuyên gia kinh tế Đinh Tuấn Minh - giám đốc nghiên cứu Công ty Viet Analytics - cho rằng đa phần hoạt động kinh tế ngầm, kinh tế bất hợp pháp hiện không thống kê được, một phần do công tác thống kê, nhưng nguyên nhân chính do nền kinh tế sử dụng quá nhiều tiền mặt.

Hơn nữa, muốn thống kê được NOE trước hết phải hợp pháp hóa để thu hẹp khu vực này và đương nhiên vẫn còn một phần kinh tế ngầm sẽ không thể thống kê. Nhiều nước cũng chỉ ước tính quy mô khu vực kinh tế ngầm chứ không thống kê chính xác. "Ngay cả doanh nghiệp có đăng ký kinh doanh đôi khi vẫn kinh doanh ngoài sổ sách" - ông Đinh Tuấn Minh nói.

Theo vị chuyên gia này, việc lập đề án thống kê kinh tế không quan sát, hướng tới thu hẹp khu vực này đang đi đúng hướng, nhưng cần giải pháp mạnh mẽ hơn, thúc đẩy việc giao dịch, mua bán không dùng tiền mặt, hợp pháp hóa một số hoạt động kinh tế ngầm và cải thiện công tác thống kê.

Đề án thống kê NOE cũng nhấn mạnh đến 6 giải pháp để thu hẹp phạm vi, quy mô khu vực kinh tế ngầm, bất hợp pháp, trong đó nhấn mạnh việc sẽ ban hành văn bản pháp lý quy định đăng ký sản xuất kinh doanh, nghĩa vụ đóng góp ngân sách nhà nước, quy định sử dụng lao động, cung cấp tín dụng, mức đóng và hưởng bảo hiểm xã hội, quy định xử phạt hành chính và truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các hoạt động kinh tế ngầm.