Dưới tấm áo của những trang mạng xã hội thực chất là các thuật toán, về kỹ thuật thu thập hành vi của người dùng,… từ đó, họ biết cách điều hướng hành vi công chúng, dẫn dắt công chúng “đến nơi” mà họ muốn. Có một thực tế khá buồn là, thuật toán thì càng ngày càng thông minh hơn, trong khi sự tiến triển về công nghệ (làm) báo chí dường như chưa có gì quá nổi trội. Chính điều đó, đang đưa báo chí truyền thống vào một tình thế bất lợi trên đường đua nhằm mục tiêu tiếp cận và điều hướng công chúng. Nghề báo và người làm báo chưa bao giờ đứng trước những thách thức cực lớn như hiện nay.
Một ví dụ của ảnh hưởng mang tính thay đổi của dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo đối với đời sống nói chung và nghề báo nói riêng là xu hướng ứng dụng robot trong hàng loạt công việc và nghề nghiệp hiện nay. Ngành ngân hàng ở Đức đang áp dụng robot vào làm việc thay thế con người ở nhiều khâu đoạn. Robot được sử dụng nhiều hơn ở các nhà máy để làm các công việc trước kia vốn dĩ là của con người. Trong nghề báo, người ta đã sáng tạo ra robot có thể đưa tin thể thao - công việc vốn dĩ là của phóng viên....
Với làng báo của Việt Nam, việc ứng dụng Big Data dường như vẫn còn chưa được quan tâm một cách toàn diện, đồng bộ. Mặc dù đang có một số đơn vị đầu tư khá lớn cho Big Data và AI, điển hình như Viettel và Vincom. Nhưng với báo chí thì chưa mấy tờ báo chú trọng đầu tư vào phát triển công nghệ dành cho nghề báo, chứ đừng nói xa xôi tới Big Data hay AI. Đâu đó, vẫn cảm nhận được là sự cạnh tranh sẽ ngày càng khốc liệt hơn. Vài cơ quan báo chí từng “làm mưa, làm gió” vì doanh thu “khủng” nhưng mải mê trong hào quang, chìm đắm trong hiệu ứng “con ếch trong nồi nước ấm”: rõ ràng nồi nước ấm lên, nhưng con ếch vẫn tận hưởng sự khoan khoái, mà không biết rằng chính nồi nước đó sẽ luộc chính mình. Điều này, cũng khá phổ biến ở làng báo các nước phương Tây chứ không chỉ ở Việt Nam. Và thực ra, cũng khó để trách được việc báo chí trong nước khá tụt hậu về công nghệ, đơn giản là bởi vì nơi khởi phát những làn sóng công nghệ mới này là những nước tiên tiến, khởi đầu là nước Mỹ.
Theo lẽ thường, mỗi tòa soạn báo chí đều vận hành như những doanh nghiệp. Doanh nghiệp muốn phát triển bền vững cần có những bộ phận nghiên cứu và phát triển (research and development - R&D). Đây là nơi nghiên cứu để giải quyết các bài toán mà cơ quan báo chí đang gặp phải về chiến lược lẫn công nghệ. Tuy nhiên, điều đáng buồn là ở Việt Nam hầu như chưa có cơ quan báo chí nào đầu tư bài bản cho R&D. Đó là một trong những “điểm yếu chết người” của các cơ quan báo chí tại Việt Nam.
Thế nhưng, đầu tư cho R&D thường tốn kém, vì nó là thứ không cho thấy “cái lợi trước mắt”. Thế nên, mới cần có “tầm nhìn dài hạn” của lãnh đạo mỗi cơ quan báo chí. Cái tưởng chừng như tiêu tốn tiền bạc như đầu tư cho R&D, lại là cái giúp cho cơ quan báo chí phát triển bền vững. Nếu biết cách vận hành một bộ phận R&D, thì việc sinh lời trước mắt cũng có thể khả thi, thậm chí là có thể giúp cơ quan báo chí kiếm thêm nguồn thu. Chẳng hạn, nếu R&D có một bộ phận tập hợp nhiều kĩ sư giỏi chuyên viết phần mềm, thì việc tham gia vào thị trường phần mềm cũng có khả năng sinh lợi cao, bổ sung thêm một nguồn doanh thu bền vững cho cơ quan báo chí. Nghĩa là lúc đó chúng ta đã chuyển hướng tư duy “làm báo”, không chỉ kinh doanh tin tức do nhà báo cung cấp, mà còn kinh doanh các lĩnh vực khác có liên quan.
Công nghệ làm báo có thể thay đổi, nhưng thiên chức của nhà báo thì không thể. Do đó, để nghề báo giữ được sự chính danh và lẽ sinh tồn vốn có, trước hết nó phải phụng sự bạn đọc, phụng sự công chúng. Báo chí phải xác định lại điểm mạnh của mình. Trước đây, khi chưa có mạng xã hội, các tờ báo cạnh tranh nhau bởi việc đưa tin nhanh. Nhưng khi có mạng xã hội, cạnh tranh dựa vào “nhanh” là không còn khả thi, vì một facebooker ở hiện trường có thể làm tốt việc đó hơn một nhà báo không ở hiện trường tại thời điểm đó. Vậy điểm mạnh là gì? Đó là kỹ năng phân tích, điều tra sâu, giúp bạn đọc hiểu phía sau hiện tượng sự việc là gì. Công nghệ làm báo có thể thay đổi, nhưng thiên chức của nhà báo thì không thể đổi thay. Bảo vệ những người yếu thế và lẽ công bằng.
Thêm nữa, phải sống được bằng nghề báo thì mới duy trì được nghề và thiên chức làm nghề. Chúng ta cần đa dạng hóa nguồn thu dựa vào việc đầu tư đổi mới công nghệ. Chuyển hướng tư duy từ “kinh doanh báo chí” sang kinh doanh các hoạt động liên quan đến báo chí (bao gồm công nghệ)./.
Lê Ngọc Sơn
