Người dân bị xẻ thịt vì sàn giao dịch tiền ảo và vấn đề pháp lý

Hiện nay, nhận thức của người dân về tiền ảo và các giao dịch bằng tiền ảo chưa thực sự đầy đủ, dẫn đến việc nhiều cá nhân, tổ chức đã lợi dụng lỗ hổng này để thực hiện các hành vi phạm tội như rửa tiền, huy động vốn trái phép, lừa đảo, chiếm đoạt tài sản… bài viết dưới đây tập trung làm rõ tính chất pháp lý của sàn giao dịch tiền ảo tại Việt Nam và đánh giá những rủi ro, hậu quả pháp lý có thể xảy ra đối với người dân khi tham gia “mô hình kinh doanh” này.

Sàn giao dịch tiền ảo là một thị trường được tổ chức cho việc trao đổi giữa các loại tiền mã hóa. Đó là nơi người mua và người bán (hay người có nhu cầu và người cung cấp) tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với nhau để trao đổi, mua bán các loại tiền ảo/tiền mã hóa khác nhau như bitcoin, ethereum, litecoin,… các sàn giao dịch tiền ảo là nền tảng cho phép các nhà đầu tư chuyển đổi tiền pháp định thành tiền ảo và ngược lại.

Tính hợp pháp của sàn giao dịch tiền ảo?

Theo Luật sư Lưu Vũ Anh – Trưởng Văn phòng luật sư Tinh Hoa Việt, hiện nay, tại Việt Nam chưa có một khung pháp lý điều chỉnh các hình thức kinh doanh tiền ảo. Để xét tính hợp pháp của sàn giao dịch tiền ảo cần đánh giá 2 yếu tố: (i) tiền ảo có phải là tài sản, hàng hóa thuộc đối tượng có thể đem ra trao đổi, mua bán không? (ii) Kinh doanh tiền ảo có phải là ngành nghề được pháp luật cho phép?

Căn cứ quy định của pháp luật Dân sự hiện hành thì tiền ảo không được coi là tài sản hay hàng hóa, bởi: theo Điều 105 Bộ luật dân sự 2015: “tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Tài sản bao gồm bất động sản và động sản. Bất động sản và động sản có thể là tài sản hiện có và tài sản hình thành trong tương lai”.

Theo định nghĩa trên, tài sản chỉ tồn tại ở 04 dạng: vật (tồn tại hữu hình dưới dạng rắn, lỏng, khí và con người có thể chiếm hữu, sử dụng); tiền (là phương tiện thanh toán do Ngân hàng Nhà nước phát hành dùng để định giá các loại tài sản khác); giấy tờ có giá (là loại giấy tờ trị giá được bằng tiền và có thể chuyển giao trong giao dịch dân sự); quyền tài sản (là quyền trị giá được bằng tiền, bao gồm quyền tài sản đối với đối tượng quyền sở hữu trí tuệ, quyền sử dụng đất và các quyền tài sản khác).

Khoản 2 Điều 3 Luật Thương mại 2005 quy định hàng hóa bao gồm tất các các động sản, kể cả động sản hình thành trong tương lai và những vật gắn liền với đất đai.

Như vậy, đối chiếu với quy định trên, tiền ảo được coi là tài sản hay hàng hóa, không phải là đối tượng của giao dịch mua bán hay đầu tư.

Theo quy định tại khoản 1 Điều 7 Luật Doanh nghiệp năm 2020, doanh nghiệp có quyền tự do kinh doanh trong những ngành, nghề mà luật không cấm. Trường hợp các doanh nghiệp thực hiện hoạt động kinh doanh, mua bán, chuyển nhượng, huy động vốn hoặc góp vốn bằng tiền ảo thì không bị cấm bởi đó là quyền mà Luật Doanh nghiệp năm 2020 ghi nhận cho các doanh nghiệp được hưởng.

Khoản 1 Điều 35 Nghị định 52/2013/NĐ - CP về thương mại điện tử:

“1. Thương nhân, tổ chức cung cấp dịch vụ sàn giao dịch thương mại điện tử là thương nhân, tổ chức thiết lập website thương mại điện tử để các thương nhân, tổ chức, cá nhân khác có thể tiến hành một phần hoặc toàn bộ quy trình mua bán hàng hóa, dịch vụ trên đó”.

Do tiền ảo không được coi là hàng hóa, dịch vụ nên các sàn giao dịch tiền ảo không đáp ứng điều kiện của sàn giao dịch thương mại điện tử.

Thực tế cho thấy, các sàn giao dịch tiền ảo vẫn diễn ra rất mạnh mẽ tại Việt Nam với hoạt động mua bán, chuyển nhượng, góp vốn, huy động vốn đầu tư… bằng các đồng tiền ảo như: sàn giao dịch tài chính Busstrade, UK Trade, Sky Mining, các sàn giao dịch Forex…

Tuy nhiên, quy trình thành lập, đăng ký thành lập, cấp mã số thuế, trách nhiệm hoặc các hoạt động hay chế tài liên quan đến tiền ảo hiện nay pháp luật vẫn còn đang bỏ ngỏ, cùng với đó là việc giải quyết các tranh chấp liên quan đến các hoạt động này cũng chưa có cơ chế để giải quyết một cách phù hợp.

Giao dịch tiền ảo tiềm ẩn những rủi ro pháp lý nào?

Theo Công văn số 5747/NHNN - PC ngày 21/07/2017 của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam gửi Văn phòng Chính phủ trả lời về vấn đề tiền ảo: “tiền ảo nói chung và bitcoin, litecoin nói riêng không phải là tiền tệ và không phải là phương tiện thanh toán hợp pháp theo quy định của pháp luật Việt Nam. Việc phát hành, cung ứng và sử dụng tiền ảo nói chung và bitcoin, litecoin nói riêng (phương tiện thanh toán không hợp pháp) làm tiền tệ hoặc phương tiện thanh toán là hành vi bị cấm”.

Người tham gia giao dịch tiền ảo có thể bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi phát hành, cung ứng, sử dụng các phương tiện thanh toán không hợp pháp từ 50 – 100 triệu đồng theo quy định tại điểm d khoản 6 Điều 26 Nghị định 88/2019/NĐ-CP quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực tiền tệ và ngân hàng. Hành vi phát hành, cung ứng, sử dụng phương tiện thanh toán không hợp pháp có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 206 Bộ luật Hình sự 2015 sửa đổi, bổ sung 2017, theo Luật sư Lưu Vũ Anh.

Thời gian gần đây, việc hàng loạt sàn giao dịch tiền ảo bị “sập” đã gióng một hồi chuông cảnh tỉnh cho các “nhà đầu tư” tham gia vào giao dịch ngoại hối, tiền ảo. Rất nhiều người dân đã gửi đơn tố cáo tới Cơ quan cảnh sát điều tra – Bộ Công an để làm rõ hành vi có dấu hiệu chiếm đoạt tài sản của Ban lãnh đạo và các cá nhân, tổ chức có liên quan đến sàn giao dịch này. Điển hình gần đây là vụ việc có dấu hiệu lừa đảo, chiếm đoạt tài sản của sàn đầu tư ngoại hối UK Trade với Ban lãnh đạo là Cộng đồng đầu tư tài chính Blue Whale Group (BWG). Tại sao sàn UK Trade hấp dẫn người dân như vậy?

Thứ nhất, về mặt pháp lý, theo lời giới thiệu, quảng cáo của BWG, đây là một sàn đầu tư ngoại hối đặt trụ sở tại Anh, có đầy đủ giấy phép hoạt động tại Anh và BWG khẳng định việc đầu tư vào sàn này không vi phạm pháp luật Việt Nam.

Thứ hai, về cơ chế hoạt động của UK Trade, BWG luôn hứa hẹn với nhà đầu tư về lợi nhuận hàng tháng lên đến 20 – 25%/vốn đầu tư. Ngoài ra, trường hợp nhà đầu tư giới thiệu cho những người khác tham gia đầu tư vào sàn đạt tổng IB đạt 1.000 EUROCOIN/tuần thì nhà đầu tư sẽ được thưởng 10% của 1.000 EUROCOIN (EUROCOIN là đồng tiền ảo do UK Trade phát hành để quy đổi vốn của nhà đầu tư và thực hiện giao dịch trên sàn).

Thứ ba, khi tham gia UK Trade, các nhà đầu tư không cần phải có kiến thức chuyên môn về tài chính, đầu tư và tham gia giao dịch thường xuyên vì đã có đội ngũ Ban chuyên gia hỗ trợ giao dịch và cam kết tỷ lệ thắng lên tới 90%.

Những chính sách này đã “hấp dẫn” hàng ngàn nhà đầu tư trên cả nước. Tuy nhiên, các nhà đầu tư chỉ biết đổ vốn đầu tư, số tiền lãi, lỗ còn nguồn tiền được sử dụng như thế nào, có thực hiện giao dịch trên thực tế hay không lại hoàn toàn “mù mờ”.

Đầu tháng 6/2021, sàn UK Trade thông báo bảo trì, các nhà đầu tư không thể truy cập vào tài khoản giao dịch và đến thời điểm hiện tại, không có bất kỳ dấu hiệu nào cho thấy sàn sẽ hoạt động trở lại.

Không chỉ sàn UKTrade, hàng ngàn nhà đầu tư rơi vào hoàn cảnh tương tự khi tham gia đầu tư sàn BussTrade cũng được giới thiệu đến từ Anh quốc, lãnh đạo bởi nhóm Elite Team, lợi nhuận lên tới 30%/tháng với vốn chỉ từ 100 USD, bảo hiểm vốn 100%. Cuối tháng 4/2021, sàn BussTrade thông báo bảo trì và đến nay đã “bốc hơi” hoàn toàn.

Những hành vi trên đều mang dấu hiệu lừa đảo, chiếm đoạt tài sản, cụ thể quy định tại Điều 290 Bộ luật Hình sự 2015 sửa đổi, bổ sung 2017 về “Tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản.”

Trước thực trạng trên, chúng ta cần đặt câu hỏi về tính pháp lý của những sàn giao dịch tiền ảo, ngoại hối tại Việt Nam. Tuy pháp luật không cấm nhưng không có nghĩa những hoạt động mua bán, sử dụng tiền ảo, ngoại hối được công nhận và bảo vệ. Việt Nam cần xây dựng khung pháp lý cụ thể về tiền ảo, hoạt động kinh doanh, giao dịch tiền ảo và chế tài xử phạt đối với những cá nhân, tổ chứcv lợi dụng lỗ hổng pháp luật để thực hiện hành vi lừa đảo, chiếm đoạt tài sản người dân.