Chăn nuôi sạch: Hành trình dài của hợp tác xã nhỏ

Chăn nuôi sạch – khái niệm không còn xa lạ với người tiêu dùng Việt – đang ngày càng trở thành xu hướng tất yếu khi thị trường đòi hỏi minh bạch về nguồn gốc và an toàn thực phẩm. Tuy nhiên, thị trường hiện tại vẫn chủ yếu do các doanh nghiệp lớn dẫn dắt như Ba Huân, Dabaco, GreenFeed hay Vạn An Phát. Trong khi đó, hàng ngàn hợp tác xã (HTX) và trang trại nhỏ vẫn đang loay hoay giữa mô hình truyền thống và khát vọng chuyển đổi.

Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, tính đến cuối năm 2024, cả nước có hơn 15.000 HTX nông nghiệp, nhưng chỉ khoảng 5% trong số đó tiếp cận được mô hình chăn nuôi sạch theo chuẩn VietGAP hoặc hữu cơ. Đa phần các HTX vẫn chăn nuôi theo lối cũ: sử dụng thức ăn công nghiệp, chưa kiểm soát được dịch bệnh, chất thải chưa qua xử lý hoàn chỉnh. Điều này không chỉ ảnh hưởng tới chất lượng sản phẩm mà còn khiến họ không thể chen chân vào các kênh phân phối hiện đại – nơi đang chiếm hơn 30% thị phần thực phẩm tại các đô thị lớn.

Lý do lớn nhất đến từ bài toán vốn. Chuyển sang chăn nuôi sạch đòi hỏi đầu tư bài bản từ chuồng trại, hệ thống xử lý môi trường đến nguồn thức ăn và con giống đạt chuẩn. Một trang trại lợn đạt tiêu chuẩn an toàn sinh học quy mô trung bình cần tối thiểu 3–5 tỷ đồng đầu tư ban đầu. Đối với HTX nhỏ, đây là con số không hề nhỏ trong khi khả năng tiếp cận tín dụng còn hạn chế do thiếu tài sản thế chấp và phương án kinh doanh rõ ràng.

Không chỉ thiếu vốn, nhiều HTX cũng chưa có đủ hiểu biết về quy trình chăn nuôi sạch. Kỹ thuật sử dụng chế phẩm sinh học, kiểm soát vi sinh vật có hại, hay vận hành hệ thống truy xuất nguồn gốc... đều là những điều mới mẻ. Chưa kể đến việc đa số HTX chưa có đội ngũ chuyên môn để theo dõi và ghi chép đầy đủ quy trình sản xuất – yêu cầu bắt buộc để đạt chứng nhận VietGAP hoặc hữu cơ.

Ngay cả khi vượt qua được rào cản kỹ thuật, vấn đề thị trường vẫn là một bài toán khó. Nhiều HTX sau khi sản xuất sạch đã không có nơi tiêu thụ ổn định, phải quay về bán theo giá thị trường thông thường. Lý do là họ chưa có chiến lược xây dựng thương hiệu, chưa kết nối được với các chuỗi bán lẻ hoặc sàn thương mại điện tử. Trong khi đó, người tiêu dùng thành thị – đối tượng sẵn sàng chi trả cao hơn cho thực phẩm sạch – lại chưa biết đến những sản phẩm địa phương này.

Tuy nhiên, cũng đã có những điểm sáng. HTX chăn nuôi gà Lạc Thủy (Hòa Bình) là ví dụ điển hình. Bắt đầu từ năm 2021, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ một dự án phi chính phủ và vốn vay ưu đãi từ Ngân hàng Chính sách xã hội, HTX này đầu tư hệ thống chuồng lạnh bán công nghiệp, sử dụng thức ăn không kháng sinh và áp dụng truy xuất nguồn gốc qua QR code. Từ sản lượng 2.000 con/tháng ban đầu, đến năm 2024 HTX đã cung cấp 8.000 con/tháng cho các chuỗi thực phẩm sạch tại Hà Nội và thu lãi hơn 1 tỷ đồng mỗi năm.

Một số chính sách đã được triển khai nhằm khuyến khích chuyển đổi, như Nghị định 98/2018/NĐ-CP hỗ trợ liên kết sản xuất – tiêu thụ, Chương trình OCOP hỗ trợ xây dựng thương hiệu địa phương, hay gói tín dụng xanh ưu đãi từ các ngân hàng nông nghiệp. Tuy nhiên, việc tiếp cận các chính sách này vẫn chưa rộng do nhiều HTX còn yếu về năng lực tổ chức và chưa có đội ngũ cán bộ chuyên trách.

Để thoát khỏi vòng luẩn quẩn “chăn nuôi nhỏ – rủi ro cao – lợi nhuận thấp”, bản thân các HTX cần chủ động thay đổi. Tư duy sản xuất phải đi kèm tư duy thị trường. Mỗi HTX cần đầu tư nâng cao năng lực quản lý, liên kết với chuyên gia kỹ thuật, xây dựng kế hoạch tài chính rõ ràng để đủ điều kiện tiếp cận vốn và hỗ trợ. Việc hợp tác với doanh nghiệp phân phối, hoặc tham gia các chuỗi giá trị vùng – nơi có doanh nghiệp đầu tàu – cũng là chiến lược khả thi.

Chăn nuôi sạch không phải cuộc chơi dành riêng cho các ông lớn. Nhưng để HTX và các trang trại nhỏ có thể trở thành người chơi thực sự, cần nhiều nỗ lực từ chính họ, cùng với một hệ sinh thái hỗ trợ mạnh mẽ và bền vững hơn. Khi đó, thương hiệu nông sản sạch Việt mới thật sự được xây dựng từ gốc rễ.